DÙNG AI HIỆU QUẢ: 8 QUY TẮC BẠN KHÔNG THỂ BỎ QUA

"Công nghệ chỉ mạnh mẽ và hữu ích trong tay người biết cách sử dụng nó thành thạo"

Tuần trước, trong một buổi tập huấn về Vận dụng AI trong giáo dục với một nhóm giảng viên đại học, tôi đã chứng kiến hai thái cực trong nhận thức về AI: một số thầy cô e ngại rằng "AI sẽ khiến sinh viên lười suy nghĩ", trong khi những người khác lại hào hứng với viễn cảnh "AI sẽ giải quyết các vấn đề nan giải của giáo dục hiện nay". Tôi rất tiếc phải nói rằng: Cả hai quan điểm cực đoan trên đều phản ánh những ngộ nhận cơ bản về bản chất của công nghệ này.

Sau ba năm đồng hành cùng AI qua nhiều vai trò khác nhau - từ người dùng, nhà nghiên cứu ứng dụng-tác động, đến người đào tạo chuyên về vận dụng - tôi nhận ra rằng:

Generative AI không phải là phép màu, cũng không phải mối đe dọa - nó chỉ là tấm gương phản chiếu năng lực và tư duy của chính người sử dụng.

Cách chúng ta tương tác với AI sẽ quyết định liệu nó trở thành "cần câu cơm" hay chỉ là "con dao hai lưỡi" trong hành trình phát triển của mỗi người.

Tôi vẫn nhớ như in cảm giác bối rối khi lần đầu trò chuyện với ChatGPT, không biết nên hỏi gì và làm sao để nhận được kết quả có giá trị. Nhiều người dùng mới vẫn đang mắc kẹt trong tâm lý e ngại tương tự, hoặc trái lại, đặt niềm tin mù quáng vào năng lực của AI cũng như mọi thông tin AI đưa ra. 

Đó là lý do tôi muốn chia sẻ 8 quy tắc vàng dưới đây - không chỉ là "mẹo prompt" đơn thuần - mà là một bộ quy tắc hướng dẫn toàn diện về cách xây dựng mối quan hệ hiệu quả với AI, phát huy tối đa tiềm năng của cả công nghệ và con người.

KHI HỔ MỌC CÁNH: NGƯỜI-MÁY CỘNG SINH

Một câu tục ngữ cổ nói về người tài gặp thời là "hổ thêm cánh". Tôi thấy hình ảnh này rất phù hợp với mối quan hệ giữa AI và con người: AI có thể là đôi cánh mạnh mẽ, nhưng chỉ khi người dùng đã là "mãnh hổ" trong lĩnh vực chuyên môn của mình. 

Không có chuyên môn nền tảng, AI chỉ giúp bạn "vẽ vời" những ý tưởng hời hợt; không có phương pháp tương tác đúng đắn, AI chỉ là công cụ lãng phí thời gian.

Trọng tâm của 8 quy tắc này là xây dựng một mối quan hệ cộng sinh giữa con người và AI, nơi mỗi bên đều phát huy tối đa thế mạnh riêng biệt của mình. Điều này đòi hỏi chúng ta phải vượt qua cả nỗi sợ hãi lẫn sự sùng bái với công nghệ, tiến tới một trạng thái cân bằng - vừa tận dụng sức mạnh xử lý thông tin khổng lồ của AI, vừa giữ vững vai trò định hướng, đánh giá và sáng tạo của con người.

8 QUY TẮC VÀNG ĐỂ BẠN CHINH PHỤC AI

I. KHỞI ĐẦU VÀ GIAO TIẾP CƠ BẢN

1. QUY TẮC BẮT ĐẦU QUEN THUỘC (Familiarity First)

Nhiều người tiếp cận AI với nỗi sợ hãi hoặc kỳ vọng quá cao, cả hai đều cản trở việc sử dụng hiệu quả. Về bản chất thì Generative AI hệ tư duy hiện nay (các ứng dụng dựa trên Large Language Model như ChatGPT, Claude, Gemini, Perplexity, DeepSeek, Qwen…) được thiết kế như một ứng dụng trò chuyện mà bạn rất quen thuộc trong các phần mềm nhắn tin thường thấy như Zalo, Facebook Messenger…, chứ không phải công nghệ bí ẩn hay siêu nhiên.

Do đó, với những người mới bắt đầu, bạn hãy tưởng tượng AI như một người đồng nghiệp mới. Với người mới, bạn cần thời gian làm quen trước khi cùng nhau thực hiện những dự án phức tạp. Trong quá trình này, hãy nhớ rằng AI không đánh giá hay cười nhạo "câu hỏi ngớ ngẩn", và bạn luôn có thể bắt đầu lại cuộc trò chuyện nếu cảm thấy không hài lòng.

Hãy nhớ rằng: dùng được Zalo là bạn đã dùng được AI, trên Zalo bạn sẽ nhắn tin, đọc tin nhắn phản hồi, đính kèm file, kiểm tra lịch sử hội thoại… thì dùng AI cũng giống hệt như vậy.

Nếu bạn còn loay hoay chưa biết "Tôi có thể dùng AI làm việc gì?”, thì dưới đây là bài viết dành cho bạn:

2. QUY TẮC MỆNH LỆNH RÕ RÀNG (Command Clarity)

Trong văn hóa giao tiếp Việt Nam, chúng ta thường ngại đưa ra mệnh lệnh trực tiếp. Tuy nhiên, AI hiểu ngôn ngữ mệnh lệnh tốt hơn câu hỏi mơ hồ hay lời đề nghị gián tiếp. Do đó, bản thân tôi gọi prompt là “câu lệnh” để hiểu đúng, chứ không phải “câu hỏi” hay “lời nhắc” gì cả.

Thực hành cụ thể:

• Thay vì nói "Tôi muốn viết email cho sếp", hãy nói "Soạn email đề xuất tăng ngân sách dự án X thêm 20%"

• Sử dụng các động từ cụ thể và chuẩn xác thay vì chỉ động từ chung chung: phân tích, so sánh, liệt kê, tổng hợp, hệ thống hoá đánh giá, tóm tắt, biến đổi, phê bình, phản biện, khen ngợi, chấm điểm...

Công thức hiệu quả tôi thường áp dụng là: [Động từ mệnh lệnh] + [đối tượng cụ thể] + [thông số chi tiết nếu cần]

Ví dụ: "Phân tích bài phát biểu này và chỉ ra 3 điểm mạnh, 2 điểm cần cải thiện"

Bạn có thể đọc thêm bài viết chuyên sâu này của tôi về “9 nguyên lý chỉ huy AI” để ra lệnh cho AI thực sự hiệu quả:

II. NÂNG CAO HIỆU QUẢ TƯƠNG TÁC

3. QUY TẮC CẢI TIẾN LẶP LẠI (Iterative Refinement)

Những người chưa quen với AI thường mắc sai lầm khi cố gắng đưa ra một yêu cầu hoàn hảo ngay từ đầu. Thực tế cho thấy, dùng nhiều yêu cầu đơn giản liên tiếp theo một quy trình, kèm theo sự kiểm duyệt từng kết quả trung gian của người dùng sẽ mang lại hiệu quả cao hơn một yêu cầu phức tạp theo kiểm one-shot (một lệnh là xong).

Ví dụ về tiến trình:

1. "Liệt kê 5 ý chính cho bài thuyết trình về quản lý thời gian"

2. "Mở rộng ý thứ 3 với 2 ví dụ thực tế"

3. "Thêm dữ liệu thống kê ủng hộ mỗi ý chính"

4. "Viết phần mở đầu thu hút người nghe"

Đây gần giống với cách chúng ta làm một dự án trong thực tế - không phải chỉ lập một kế hoạch hoàn hảo rồi làm răm rắp theo đó, mà là lên kế hoạch tổng thể, chi tiết hóa từng phần, vừa làm vừa điều chỉnh theo thực tế, và dần hoàn thiện theo thời gian.

Hãy nhớ: Tương tác với AI giống trò chuyện với cộng sự, không phải lập trình - không cần hoàn hảo ngay từ đầu.

4. QUY TẮC CÂN BẰNG NỖ LỰC 80/20 (Balanced Efforts)

Một trong những thay đổi quan trọng nhất khi làm việc với AI là sự chuyển dịch trong phân bổ nỗ lực. Trước đây, chúng ta thường dành 80% thời gian để nghiên cứu, biên soạn nội dung và 20% để biên tập, chỉnh sửa, hoàn thiện. Với AI, mô hình này đảo ngược:

Hãy dành 20% thời gian để soạn bản thảo đầu tiên, và 80% thời gian để nghiền ngẫm nhiều lần và hoàn thiện bản thảo đó bằng bàn tay của bạn.

Chuyển đổi mô hình làm việc:

• Trước: Viết báo cáo từ đầu (4 giờ) → Chỉnh sửa (1 giờ)

• Sau: Hướng dẫn AI tạo bản thảo (1 giờ) → Phân tích, bổ sung, tinh chỉnh (4 giờ)

Quan trọng hơn, chất lượng đầu ra của AI sẽ giống như một chiếc quang gánh: phần prompt chỉ là cây đòn gánh, còn giá trị thực sự nằm ở 2 phần quang gánh: một bên là công sức nghiên cứu, thu thập, cung cấp chất liệu chuẩn xác và mang tính cá nhân hoá cho AI (cách đơn giản nhất là đính kèm file tài liệu bạn đã lọc lựa kỹ liên quan đến nhiệm vụ); bên còn lại là công sức biên tập, hoàn thiện sản phẩm. 

Do đó, chiến lược tối ưu không phải là "viết prompt hay" mà là cung cấp đầu vào chất lượng - không chỉ thông tin khô khan mà còn cả những trải nghiệm, ý tưởng, cảm xúc cá nhân để sản phẩm mang dấu ấn độc đáo của bạn.

Thời gian tiết kiệm được nên dành cho phân tích sâu, đưa ra chiến lược, sáng tạo giải pháp đột phá - không chỉ làm nhiều việc hơn. Như các bậc tiền nhân đã dạy: "Một ngày làm, ba ngày ngẫm" - AI giúp ta có thêm thời gian để "ngẫm" như một con người, nhờ đó, giá trị thực sự mới được tạo ra.

Đây là bài viết chi tiết giúp bạn biết cách cung cấp những thông tin đầu vào nguyên bản mà chỉ bạn mới có cho AI để “thổi hồn” cho thành phẩm của bạn:

III. PHÁT HUY THẾ MẠNH CON NGƯỜI

5. QUY TẮC BỘ LỌC PHẢN BIỆN (Critical Filter)

Trong thế giới AI, vai trò của con người chuyển từ "người tạo nội dung" sang "người đánh giá và phê duyệt". AI cung cấp thông tin, nhưng chính con người quyết định giá trị và tính chính xác của chúng.

Ba câu hỏi kiểm tra nhanh:

1. Thông tin này có chính xác không? (Kiểm tra sự kiện, số liệu)

2. Thông tin này có phù hợp với hoàn cảnh cụ thể của tôi không? (Tôi hay nói rằng, thành quả AI muốn xài được phải có 3 Đúng: Đúng nhu cầu cá nhân - Đúng yêu cầu chuyên môn - Đúng tiêu chuẩn tổ chức)

3. Thông tin này có phù hợp với giá trị của tôi không? (Đạo đức, văn hóa)

Tôi luôn nhắc nhở học viên rằng: "Đừng bao giờ tin tưởng hoàn toàn vào AI - hãy xác minh thông tin quan trọng với ít nhất một nguồn độc lập". Đặc biệt đối với các số liệu, trích dẫn và tuyên bố khách quan, hãy dành 5 phút kiểm tra chúng trước khi sử dụng. Các bạn cũng đừng “trách móc” AI đưa ra thông tin không chính xác, vì kiểm chứng và hoàn thiện là trách nhiệm và đạo đức của chúng ta.

Còn đây là checklist chi tiết giúp bạn kiểm tra chặt chẽ, toàn diện các bản thảo mà AI trả về cho bạn:

6. QUY TẮC TẬP TRUNG ƯU THẾ CON NGƯỜI (Human Advantage Focus)

Câu chuyện về AI không phải là cuộc đua giữa người và máy, mà là về sự phân công hợp lý dựa trên thế mạnh riêng biệt của mỗi bên. Cụ thể là:

• AI giỏi: Thu thập và tổng hợp thông tin lớn, thực hiện tác vụ lặp đi lặp lại, tuân theo quy tắc cố định, xử lý đa ngôn ngữ. Tôi hay ví von rằng AI sẽ giỏi tạo ra “chòm sao” thay vì xác định chính xác vị trí từng ngôi sao trong chòm sao đó.

• Con người giỏi: Phân tích bối cảnh đa chiều, đánh giá giá trị đạo đức/xã hội, sáng tạo đột phá độc đáo, cảm thông và kết nối cảm xúc. Chính con người mới cảm nhận được sự sống và người khác, biết điều gì cần làm và mang lại kết quả nào thì mới hữu ích hay giải quyết được vấn đề của người khác. Chỉ khi nào có định hướng đó, thành quả AI tạo ra mới hữu ích.

Ví dụ phân công thực tế: AI soạn bản tóm tắt 10 nghiên cứu mới nhất về chủ đề X, con người phân tích mối liên hệ giữa các nghiên cứu và xác định khoảng trống kiến thức.

Chúng ta thường phân biệt điều gì đang trong và ngoài tầm kiểm soát của mình để cải thiện hiệu suất. Tương tự, hãy tập trung vào những gì chỉ con người mới làm được tốt, và để AI hỗ trợ những phần còn lại.

Đây là một framework của tôi cho thấy rằng: Con người (Human) vẫn đóng vai trò trung tâm trong việc vận dụng AI tạo kết quả thực tiễn. Con người sẽ xác định mục tiêu, đưa ra yêu cầu, cung cấp nguyên liệu, giám sát đầu ra; con người cũng sẽ lựa chọn AI, framework tư duy, và công cụ phù hợp để triển khai trong suốt tiến trình. Có như vậy thì mới thực sự “tăng lực” của bản thân khi dùng AI.

IV. TÍCH HỢP VÀO THỰC TIỄN

7. QUY TẮC TÍCH HỢP QUY TRÌNH (Workflow Integration)

Một trong những rào cản lớn nhất khi áp dụng AI là cảm giác phải thay đổi hoàn toàn cách làm việc. Thực tế, cách tiếp cận hiệu quả là đưa AI vào quy trình hiện có, không nhất thiết phải "cách mạng hóa" mọi thứ.

Quy trình tích hợp 3 bước:

1. Xác định "điểm đau" trong công việc (nhiệm vụ tốn thời gian, lặp lại, ít sáng tạo)

2. Thử nghiệm AI cho nhiệm vụ đó trong 5-7 ngày

3. Đánh giá mức tiết kiệm thời gian và chất lượng, điều chỉnh quy trình

Ví dụ tích hợp theo ngành:

• Giáo viên: AI tạo đề xuất hoạt động lớp học → giáo viên điều chỉnh theo nhu cầu học sinh cụ thể -> AI tạo tờ hướng dẫn cá nhân hoá -> giáo viên triển khai và hỗ trợ học sinh tại chỗ

• Nhà quản lý: AI tóm tắt báo cáo dài → nhà quản lý tập trung vào quyết định chiến lược

• Nhà văn: AI nghiên cứu thông tin nền tảng → nhà văn tập trung vào phát triển nhân vật và cốt truyện độc đáo

Thói quen đơn giản tôi thường áp dụng là "15 phút AI hàng ngày" - dành riêng 15 phút vào cùng một thời điểm mỗi ngày để thử nghiệm AI trong các tác vụ thường xuyên.

8. QUY TẮC SỬ DỤNG CÓ ĐẠO ĐỨC (Ethical Usage)

Trong văn hóa Việt Nam, chúng ta coi trọng sự chân thật và trách nhiệm cộng đồng. Những giá trị này cần được duy trì khi làm việc với AI. Tôi cho rằng, mỗi người dùng AI cần đảm bảo:

• Minh bạch: Luôn công khai việc sử dụng AI trong sản phẩm cuối cùng khi phù hợp

• Quyền riêng tư: Không chia sẻ thông tin nhạy cảm của mình hay người khác với AI khi không rõ chính sách bảo mật. Khi tôi cần phân tích một số thông tin liên quan đến người khác trong nghiên cứu của mình, tôi sẽ có bước “vô danh hoá” [anonymize] các dữ liệu đó trước.

• Trách nhiệm: Người dùng chịu trách nhiệm cuối cùng về nội dung tạo ra, không phải AI

• Công bằng: Nhận thức rằng không phải ai cũng có quyền tiếp cận AI, tránh tạo ra bất bình đẳng hay khoảng chênh lệch quá lớn, và tôn trọng quan điểm về AI của mỗi người

Bạn có thể tự kiểm tra đạo đức sử dụng AI của mình với ba câu hỏi đơn giản:

1. Tôi có sẵn sàng thừa nhận nội dung này được tạo với sự hỗ trợ của AI không?

2. Nội dung này có thể gây hại nếu được sử dụng sai mục đích không?

3. Tôi có đang lạm dụng lợi thế công nghệ mà người khác không có không?

TÁI ĐỊNH HÌNH MỐI QUAN HỆ GIỮA CON NGƯỜI VÀ CÔNG NGHỆ

Trên hành trình nghiên cứu và đồng hành cùng AI, tôi đã chứng kiến nhiều người chuyển từ thái độ e ngại, hoài nghi sang sự ngạc nhiên, hào hứng, thích thú, cũng có những trường hợp trở nên phụ thuộc và chủ quan (bản thân tôi cũng không ít lần mắc lỗi). Do đó, tám quy tắc này không chỉ nhằm giúp bạn sử dụng AI hiệu quả hơn, mà còn là cách để thiết lập một mối quan hệ cân bằng, bền vững với công nghệ.

Như triết gia Marshall McLuhan từng nói: "Chúng ta tạo ra công cụ, sau đó công cụ tạo ra chúng ta" [we shape our tools and then our tools shape us]. Cách chúng ta tương tác với AI ngày hôm nay sẽ định hình không chỉ tương lai của công nghệ mà còn cả tương lai của con người.

AI không phải đích đến, mà là phương tiện để chúng ta tiếp cận một dạng hiểu biết mới, một cách làm việc mới, và có lẽ, một cách sống mới. Giống như ông bà ta đã biết tận dụng sức kéo của trâu bò để cải thiện năng suất nông nghiệp nhưng vẫn giữ vai trò định hướng của người nông dân, chúng ta cũng cần học cách cộng tác với AI - để nó hỗ trợ, chứ không thay thế, trí tuệ và sự sáng tạo của con người.

Hãy nhớ rằng: Trong mọi tương tác với AI, không phải AI mà chính là bạn - với những kiến thức, trải nghiệm, giá trị, và đạo đức của mình - mới là yếu tố quyết định chất lượng kết quả cuối cùng. 

AI chỉ có thể là cánh, còn bạn phải là mãnh hổ.

Bạn đã sẵn sàng để bắt đầu hành trình này chưa?

---

Lương Dũng Nhân, Nhà Giáo dục, Nghiên cứu sinh Tiến sĩ về Generative AI trong Giáo dục

Tác giả sách "Lối tắt khôn ngoan: Vượt trội cùng AI và Design Thinking"

---

Năm nay, tôi có chương trình Membership giúp bạn hình thành năng lực làm việc chuyên nghiệp tích hợp AI, để trở thành một “Nhà quản lý không thể thay thế” [Essential Manager]. Bạn có thể tham khảo thông tin chương trình tại đây

Bên cạnh đó, đây là thông tin các khóa học về AI của AI Mastermind trên Udemy:

09 NGUYÊN LÝ CHỈ HUY A.I

TẠO ẢNH VỚI GENERATIVE A.I

10 ẢO TƯỞNG 6 GIẢI PHÁP THỜI ĐẠI A.I

ỨNG DỤNG A.I TRONG THAM VẤN TÂM LÝ

XÂY THƯƠNG HIỆU CÁ NHÂN CÙNG A.I

SÁNG TẠO CÙNG A.I (THEO DESIGN THINKING)

CRITICAL THINKING CÙNG A.I

Quà tặng các chatbot AI miễn phí TẠI ĐÂY

Đọc thêm các bài viết về học hỏi, phát triển bản thân tại bản tin LEARNACY

Nếu bạn muốn tham gia vào nhóm Zalo của AIMastermind nơi tôi chia sẻ một số thông tin, quan điểm cập nhật về AI cũng như các chương trình đào tạo thì có thể truy cập tại ĐÂY.